Przegląd wad wymowy (dyslalia)
Do określania występujących zaburzeń najczęściej wykorzystywany jest system pojęć pochodzący od greckiej lub polskiej nazwy głoski bądź nazwy pierwszej głoski w szeregu nieprawidłowo realizowanym. Zgodnie z tym podziałem wyróżniamy następujące wady wymowy:
Sygmatyzm (sigmatismus, seplenienie)
Polega na nieprawidłowej artykulacji głosek detalizowanych [s z c dz sz ż cz dż ś ź ć dź]. Jest to najczęściej występująca wada wymowy u dzieci. Rodzaje sygmatyzmu:
Mogisygmatyzm
Jest to rodzaj sygmatyzmu, który charakteryzuje się opuszczaniem jednego dźwięku lub więcej niż jednego dźwięku. Może obejmować jeden, dwa, a nawet trzy szeregi głosek detalizowanych.
Parasygmatyzm
Jest to rodzaj sygmatyzmu, w którym jedne z głosek detalizowanych zastępowane są innymi głoskami prawidłowymi, czyli należącymi do polskiego systemu językowego.
Najczęściej występujące substytucje to:
-zastępowanie głosek [sz ż cz dż] łatwiejszymi w artykulacji głoskami [s z c dz];
-zastępowanie szeregu [s z c dz] i [sz ż cz dż] szeregiem [ś ź ć ʒ́];
-zastępowanie spółgłosek detalizowanych dźwięcznych spółgłoskami detalizowanymi bezdźwięcznymi.
Sygmatyzm właściwy
Rodzaj sygmatyzmu polegający na deformacji spółgłosek detalizowanych. Może obejmować jeden szereg lub więcej.
Sygmatyzm międzyzębowy (interdentalny)
Charakteryzuje się tym, że podczas artykulacji głosek detalizowanych (jednego, dwóch lub trzech szeregów) czubek języka wysuwa się poza zęby (w linii bocznej lub środkowej). Otrzymany dźwięk przy tego typu artykulacji jest tępy, a wydychane powietrze rozprasza się po całej powierzchni języka zamiast po jego linii pośrodkowej. Ta nieprawidłowość często obejmuje także inne głoski zębowe
tj. [t d n]. Wymowa interdentalna jest najczęstszą formą sygmatyzmu, która występuje głównie w trakcie wymiany uzębienia.
Sygmatyzm przyzębowy (addentalny)
Nieprawidłowa artykulacja głosek zębowych jest skutkiem płaskiego ułożenia przodu języka, który zbyt mocno przyciska się do wewnętrznej powierzchni zębów. Podczas artykulacji powietrze wydobywa się szerokim strumieniem, gdyż na języku nie tworzy się rowek.
Sygmatyzm wargowy (labialny)
Jest skutkiem wytworzenia się szczeliny pomiędzy wargami, przy równoczesnym biernym ułożeniu języka.
Sygmatyzm wargowo – zębowy (labiodentalny)
Podczas artykulacji głosek detalizowanych w sposób wargowo-zębowy, pomiędzy górnymi siekaczami a dolną wargą tworzy się bardzo wąska szczelina, przez którą wydobywa się wydychane powietrze.
Sygmatyzm dorsalny
Polega na nieprawidłowej artykulacji głosek [sz ż cz dż], podczas której przednia część języka zbliża się do wałka dziąsłowego, a jego czubek znajduje się przy dolnych siekaczach.
Sygmatyzm boczny (lateralny)
Jest skutkiem niesymetrycznego ułożenia się całego języka. Szczelina zamiast w linii pośrodkowej tworzy się w linii bocznej (przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych). Wargi rozchylają się w miejscu wydobywania się powietrza. Wyróżnia się następujące typy sygmatyzmu lateralnego:
– bilateralny – powietrze wydobywa się obustronnie;
– unilateralny – powietrze wydobywa się jednostronnie:
– dexter – prawostronnie
– sinister – lewostronnie
Sygmatyzm nosowy (nasalis)
Powstaje podczas niedostatecznego zamknięcia przejścia z jamy ustnej do jamy nosowej, co spowodowane jest nieprawidłową pracą podniebienia miękkiego.
Wyróżnia się:
– sygmatyzm nosowy częściowy – wydychane powietrze wydostaje się częściowo przez usta, a częściowo przez nos. Spowodowane jest to niezupełnym opuszczeniem podniebienia miękkiego,
– sygmatyzm nosowy całkowity – wydychane powietrze wydostaje się jamą nosową.
Sygmatyzm gardłowy (faryngealny)
Powstaje na skutek obniżonej sprawności pracy podniebienia miękkiego lub z powodu jego rozszczepienia.
Sygmatyzm krtaniowy (laryngealny)
Artykulacji głosek zębowych towarzyszy zwarcie krtaniowe. Głośnia rozsuwa się pod wpływem wydychanego powietrza, a wydostające się powietrze tworzy szmer.
Sygmatyzm podniebienny (palatalny)
Wymowa głosek [sz ż cz dż] na pozór przypomina wymowę głosek [ś ź ć dź]. Artykulacja ta powstaje na skutek zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego. Powstały dźwięk to nieprzyjemny, trący szmer.
Jako najczęstsze przyczyny sygmatyzmu wymienia się:
– nieprawidłową budowę aparatu artykulacyjnego (głównie języka i zniekształcenia zgryzu);
– obniżoną sprawność narządów artykulacyjnych;
– uszkodzenie słuchu w zakresie dźwięków wysokich;
– obniżenie słyszalności;
– nieprawidłowe wzorce;
– częste choroby górnych dróg oddechowych;
– długotrwałe karmienie butelką.
Rotacyzm (reranie)
Jest to nieprawidłowa artykulacja głoski [r]. Rotacyzm to drugi, zaraz po sygmatyzmie, najczęściej występujący rodzaj dyslalii. Wyróżnia się m.in. następujące rodzaje rotacyzmu:
Mogirotacyzm
Charakteryzuje się opuszczaniem głoski [r].
Pararotacyzm
Jest to zamiana głoski [r] na inne głoski pochodzące z naszego systemu językowego najczęściej na [l] lub [j], rzadziej na [d] [n] [u] [w]. Wraz z pararotacyzmem często występują inne zaburzenia artykulacyjne.
Rotacyzm właściwy
Polega na zniekształceniu głoski [r], w efekcie czego powstaje dźwięk nie występujący
w naszym systemie językowym. Wyróżnia się następujące rotacyzmy właściwe: rotacyzm gardłowy (faryngalny), rotacyzm języczkowy (uwularny, [r] francuskie), rotacyzm międzyzębowy (interdentalny), rotacyzm krtaniowy, rotacyzm nosowy, rotacyzm podniebienny (velarny), rotacyzm policzkowy (buccalis), rotacyzm wargowy (labialny).
Kappacyzm
Nieprawidłowa artykulacja głoski [k]. Rodzaje kappacyzmu to:
Mogikappacyzm
Charakteryzuje się opuszczaniem głoski [k]. Najczęściej omijana jest głoska znajdująca się w nagłosie.
Parakappacyzm
Jest to zamiana głoski [k] na inne głoski pochodzące z naszego systemu językowego
np. [t] lub [g].
Kappacyzm właściwy
Polega na zniekształceniu brzmienia głoski [k] po przez wytworzenie zwarcia lub szmeru krtaniowego.
Gammacyzm
Nieprawidłowa artykulacja głoski [g]. Rodzaje gammacyzmu to:
Mogigammacyzm
Charakteryzuje się opuszczaniem głoski [g]. Najczęściej omijana jest głoska znajdująca się w nagłosie.
Paragammacyzm
Jest to zamiana głoski [g] na inne głoski pochodzące z naszego systemu językowego np. [d] lub [k].
Gammacyzm właściwy
Polega na zniekształceniu brzmienia głoski [g] po przez wytworzenie zwarcia lub szmeru krtaniowego.
Lambdacyzm
Nieprawidłowa artykulacja głoski [l]. Rodzaje lambdacyzmu to:
Mogilambdacyzm
Charakteryzuje się opuszczaniem głoski [l].
Paralamdacyzm
Jest to zamiana głoski [l] na inne głoski pochodzące z naszego systemu językowego np. [j], [w] lub [l’].
Lambdacyzm właściwy
Polega na zniekształceniu brzmienia głoski [l]. Najczęściej spotykana jest wymowa międzyzębowa, podczas której czubek języka wysuwa się między zębami.
Betacyzm
Nieprawidłowa artykulacja głoski [b] i/lub [p].
Wymowa bezdźwięczna (ubezdźwięcznianie)
Polega na zaburzeniu realizacji głosek dźwięcznych i zastępowaniu ich odpowiednikami bezdźwięcznymi. Zaburzenie to dotyczy 13 par polskich głosek występujących w opozycji dźwięczna – bezdźwięczna: [b] – [p], [b’] – [p’], [w] – [f], [w’] – [f’], [d] – [t], [z] – [s], [dz] – [c], [ż] – [sz], [dż] – [cz], [ź] – [ś], [dź] – [ć], [g’] – [k’], [g] – [k].
Rynolalia
Rynolalia otwarta (aperta, nosowanie otwarte)
Jest to nadmierny rezonans nosowy towarzyszący artykulacji głosek ustnych.
Rynolalia zamknięta (clausa, nosowanie zamknięte)
Jest to artykulacja głosek nosowych jako głosek ustnych.
Rynolalia mieszana (mixta, nosowanie mieszane)
To jednoczesne nadanie rezonansu nosowego głoskom ustnym i osłabienie rezonansu nosowego podczas artykulacji głosek nosowych.
Bibliografia:
- Skorek E. (2001), Oblicza wad wymowy. Żak, Warszawa.
- Czaplewska E., Milewski S. (2012), Diagnoza logopedyczna. Podręcznik akademicki. GWP, Sopot.
- Jastrzębowska G. (1996), Podstawy logopedii dla studentów logopedii, pedagogiki, psychologii, filologii. Uniwersytet Opolski, Opole.
Przygotowanie: Agata Kacprzak
