Rozwój mowy dziecka jest procesem etapowym. Najpowszechniej używany i przyjęty przez polską logopedię jest podział według L. Kaczmarka, który obejmuje cztery okresy rozwoju mowy poprzedzone etapem przygotowawczym:
- Etap przygotowawczy (3-9 miesiąc życia płodowego)
W tym okresie wykształcają się oraz zaczynają funkcjonować narządy mowne (nadawcze i odbiorcze[1]).
- Okres melodii (0-1)
Charakterystyczne dla tego okresu jest głużenie i gaworzenie. Głużenie pojawia się między 2 a 4 miesiącem życia dziecka. Jest ono odruchem bezwarunkowym
i występuje u wszystkich dzieci. Gaworzenie pojawia się w drugiej połowie 1 roku życia. Jest to odruch warunkowy polegający na świadomym powtarzaniu dźwięków, który nie występuje u dzieci z wadą słuchu.
W tym okresie dziecko posługuje się w komunikacji z otoczeniem: krzykiem, płaczem, okrzykami naturalnymi, głosami artykulacyjnymi (którym towarzyszy gestykulacja) oraz onomatopejami. Wszystko to oparte jest na dość już bogatej melodii czyli modulacji głosu. Dziecko na tym etapie potrafi wypowiadać samogłoski [a e] (niekiedy też [i]) oraz spółgłoski [m b n t d] i półspółgłoskę [j].
- Okres wyrazu (1-2 r. ż)
Wypowiedzi zbudowane są z ułamka wyrazu, z jednego wyrazu albo z wielu wyrazów (bez zastosowania reguł gramatycznych). Autor zwraca uwagę na fakt, że dziecko posługując się niskim zasobem leksykalnym, przy pomocy mimiki i gestu potrafi przekazać to, co aktualnie chce wyrazić.
Dziecko potrafi prawidłowo wypowiedzieć wszystkie samogłoski ustne: [i y e a o u], także poprawnie wymawiane są spółgłoski: [p b p’ m t d n ń ś k k’] oraz półsamogłoska [i̯], pozostałe są zastępowane głoskami o zbliżonym miejscu artykulacji. W miejscu głosek [ć dź] pojawiają się głoski [t t’ d c], ale sporadycznie pojawia się już głoska [ć]. Głoski [cz ś] zastępowane są głoskami [p t’ ć], głoska [sz] głoskami [ś ć], a głoska [l] niekiedy zastępowana jest niezgłoskotwórczym [ł]. Na tym etapie rozwoju mowy występuje także przejściowa zamiana głoski [k] na głoskę [t] oraz zamiana głoski [g] na głoskę [d].
- Okres zdania (2-3 r. ż)
W tym okresie następuje gwałtowne wzbogacenie się słownika oraz ustala się system fonologiczny. Początkowo pojawiają się proste, dwuwyrazowe zdania. Następnie stopniowo pojawiają się pozostałe rodzaje zdań, które uwzględniają już prawie wszystkie formy językowe.
Dziecko wymawia prawidłowo zarówno samogłoski ustne jak i nosowe [ą ę], a także wszystkie spółgłoski wargowe, wargowo – zębowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe oraz szczelinową [h], przedniojęzykowo-zębowe [t d n], przedniojęzykowo-dziąsłowe [l l’] oraz półsamogłoskę [j]. Pozostałe głoski są zastępowane przez inne, zbliżone.
- Okres swoistej mowy dziecięcej (3-7 r. ż)
Następuje ogromny postęp w rozwoju mowy dziecka, które już posługuje się nią swobodnie. Jednakże układ zasad budowania wypowiedzi jest jeszcze nieutrwalony. Pojawiają się kontaminacje, przestawki, itp. W tym okresie rozwoju mowy dziecko zdobywa umiejętność wymawiania wszystkich głosek języka polskiego.
Zarys rozwoju mowy u dzieci od trzeciego do szóstego roku życia, który przedstawia
D. Emiluta-Rozya umożliwia określenie stanu mowy dziecka i ustalenie na jakim etapie rozwojowym się on znajduje.
Trzyletnie dziecko potrafi już porozumiewać się z otoczeniem za pomocą zdań kilkuwyrazowych. Mówi ono dużo i chętnie. Komentuje aktualne sytuacje „myśląc głośno”
i zadaje liczne pytania. Rozumie, co do niego mówimy jeśli przekazywane treści nie wybiegają poza jego wcześniejsze doświadczenia. Potrafi wykonywać polecenia dotyczące wskazywania części ciała i zabawek, przynosi konkretne przedmioty oraz stara się wypełniać codzienne czynności korzystając z poleceń słownych. Po zadaniu mu pytania, odpowiada, jak ma na imię. Najczęściej popełniane błędy językowe u trzylatków to: opuszczanie pierwszej lub ostatniej sylaby, opuszczanie głosek lub zastępowanie ich innymi oraz przestawianie głosek w wyrazie. Dzieci w tym wieku mają już w pełni rozwinięty słuch fonematyczny, co pozwala im na słuchowe różnicowanie wymowy prawidłowej od nieprawidłowej. Nie należy więc naśladować nieprawidłowej wymowy dziecka, lecz dostarczać mu prawidłowych wzorów, gdyż to właśnie wypowiedzi dorosłych są wzorem, dzięki któremu dziecko opanowuje mowę. J. Cieszyńska i M. Korendo podają również, że u dziecka trzyletniego system językowy rozwija się w sposób skokowy. System fonetyczno-fonologiczny znacznie się wzbogaca i stopniowo pojawiają się nowe kategorie gramatyczne. Wszystkie samogłoski ustne są wymawiane prawidłowo. Szybki rozwój kategorii językowych rozpoczyna pojawienie się deklinacji rzeczownika. Najczęściej występują przypadki: mianownik, biernik, a także dopełniacz. Następnie pojawiają się: narzędnik, miejscownik oraz celownik. Najpóźniej pojawia się wołacz. Uwarunkowane jest to coraz częściej obserwowanym użyciem mianownika w funkcji wołacza. Pod koniec trzeciego roku życia dzieci potrafią zbudować poprawnie zdania pojedyncze i zdania złożone, jednak mowa dziecka nadal charakteryzuje się błędami fleksyjnymi i artykulacyjnymi. Błędy te występują najczęściej z powodu odmiany przez analogię. Dziecko wzorując się na znanych już wyrazach, tworzy nowe wyrazy według tych samych zasad. Kończąc trzeci rok życia dziecko potrafi posługiwać się już wszystkimi typami zdań jakie funkcjonują w polskiej składni. Posługiwanie się językiem na takim poziomie umożliwia dziecku sprawne porozumiewanie się i funkcjonowanie
w społeczeństwie.
Dziecko czteroletnie potrafi już mówić o przyszłości i przeszłości. Rozumie polecenia
i potrafi je wykonywać, nawet te dotyczące wyrażeń przyimkowych. Zadawane przez dziecko pytania stają się coraz bardziej precyzyjne. Próbuje ono się dowiedzieć nie tylko „co to?” ale również: „jakie to jest?” „do czego służy?” „dlaczego tak się dzieje?”. Na wszystkie te pytania należy cierpliwie odpowiadać, gdyż w ten sposób stymulujemy rozwój mowy
i intelektu dziecka. Czterolatek ma ogromną potrzebę komunikacji i dzielenia się z innymi zaobserwowanymi zjawiskami. W sytuacji, gdy nie wystarczają mu znane już słowa i zwroty, korzysta z neologizmów, które tworzy poprzez analogię do wcześniej poznanych wyrazów np. „Pan malowany zrobił obraz”. Neologizmy to zwroty, których nie wolno utrwalać. Zawsze zaraz po wypowiedzi dziecka należy podać dziecku prawidłową nazwę np. „Tak, masz rację, malarz namalował obraz”. J. Cieszyńska i M. Korendo podają zaś, że jest to okres doskonalenia zdobytych umiejętności. Rozwija się system fonetyczno-fonologiczny. Pojawiają się głoski szeregu szumiącego [sz ż cz dż]. Wypowiedzi czterolatka są coraz barwniejsze, zaczynają pojawiać się słowa o emocjonalnym zabarwieniu. U dziecka w tym wieku rozwija się zdolność narracji. W wypowiedziach występują proste związki przyczynowo-skutkowe, a także relacje czasowe. Dziecko coraz lepiej orientuje się
w zależnościach między teraźniejszością, przeszłością i przyszłością. Charakterystyczne dla tego etapu rozwoju mowy jest również liczne zadawanie pytań. Język zaczyna odgrywać dużą rolę poznawczą. Obniża się liczba neologizmów dziecięcych oraz popełnianych błędów gramatycznych.
Dziecko pięcioletnie w swoich wypowiedziach używa już formy wielozdaniowej. Chętnie opowiada o tym co się zdarzyło, potrafi zrelacjonować obejrzany film lub przeczytaną mu bajkę. Jest on również w stanie przewidzieć sytuacje, które mogą zaistnieć. Dziecko w tym wieku jest w stanie uwzględnić kolejność opowiadanych zdarzeń oraz zależności przyczynowo-skutkowe. Potrafi także określać cechy charakterystyczne przedmiotów i możliwości ich zastosowania oraz wyjaśniać znaczenie znanych mu słów.
- Cieszyńska i M. Korendo podają również, że w tym wieku system fonetyczno-fonologiczny w znacznej części jest już ukształtowany. Dźwięki polszczyzny są już
w większości realizowane. Jedynym dźwiękiem, którego brakuje może być głoska [r]. Doskonali się narracja, można zaobserwować również stały rozwój leksykalny. Wypowiedzi staja się coraz bardziej spójne. Dzieci w tym wieku zaczynają już bawić się słowami, rymują, dostrzegają wieloznaczność wyrazów oraz różne niuanse językowe. Autorka ta podaje również krótki opis mowy dziecka sześcioletniego. Sześciolatek w swoich wypowiedziach używa wszystkich części mowy, kategorii gramatycznych oraz schematów składniowych polszczyzny. System fonetyczno-fonologiczny powinien być już w pełni ukształtowany.
Bibliografia:
- Cieszyńska J., Korendo M., 2013, Wczesna interwencja terapeutyczna, WE, Kraków.
- Emiluta-Rozya D., 2006, Wspomaganie rozwoju mowy dziecka w wieku przedszkolnym, CMPPP, Warszawa.
- Kaczmarek L., 1953, Kształtowanie się mowy dziecka. Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Poznań.
- Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy. Wydawnictwo Lubelskie, Lublin.
Przygotowanie: Agata Kacprzak
[1] Kaczmarek (1977) jako narządy nadawcze wymienia: organy organizujące informacje – obszary myślowe, organy produkujące substancję – ośrodki i drogi nerwowe, oraz nasada, krtań i płuca, organy kontrolujące – wzrok, słuch, drogi i centralne ośrodki czuciowe i słuchowe. Jako narządy odbiorcze podaje wzrok, słuch, drogi
i centralne ośrodki wzrokowe i słuchowe, obszary myślowe.
